این اثر که هماینک محمل موزۀ «نور و روشنایی» است در جنوب شرقی شهر یزد و در مجاورت خیابان آیتالله کاشانی قرار گرفته. الگوی ساخت عمارت ترکیبی است از فضاسازی معمول در معماری کهن ایرانی و برخی از عناصر فضایی معماری کهن غربی. این عمارت اگرچه بهمنزلۀ کوشک یک باغ ساخته شده، ولی ساختار معماریش درونگراست. با اینحال براساس شیوههای کهن ساخت مناظر ایرانی که همیشه با جداول آب و حوض و سرحوض تلفیق میشوند، پاسخی مناسب و فوری به اقلیم گرم و خشک حاشیۀ کویر است. کالبد کوشک دو بخش «اندرونی» و «بیرونی» دارد و بهوسیلۀ دهلیز بلندی ازهم جدا شدهاند. این شیوهای است که در معماری ایرانی در رعایت اصل مَحرمیت، معمول بوده است. هر بخش در میانسرا، ورودی مستقل دارد؛ در عین حال رابطهایی چون دهلیز میانی و جنوبی، به فضاهای هر دو قسمت دسترسی میدهند. بخش بیرونی، در نیمۀ شرقی قرار گرفته و ورودیاش نیز در همان جبهه است. ورودی بهواسطۀ یک «هشتی» که در این عمارت بهمنزلۀ رختکن استفاده میشده، بهحوضخانه و دیگر فضاها وصل میشود. ترکیب و تقسیم فضایی این بخش، از شیوۀ کهن معماری در تقسیم شکل هندسی مربع به نُه بخش، تبعیت میکند. عنصر مهم و فضایی این قسمت، حوضخانهای زیباست؛ این فضا با حوضی در میان، چهار صُفه در پیرامون و گنبدخانهای بزرگ، کانونِ بخش بیرونی بهشمار میآید. ترکیب فضایی آن، طرحی از چهارصُفه دارد که عموم پایابها در معماری کهن یزد نیز بر آن بودهاند.
یکی از عناصر ارتباطی عمارت در جبهههای شمالی و غربی، رواقی برگرفته از معماری کهن یونانی است. ورودی بخش اندرون که نیمۀ غربی کالبد را شکل داده، در چهارتاق میانی رواق شمالی قرار دارد. برخلاف بخش بیرونی، ورودی بدون فضای رابط هشتی، مستقیماً به دهلیزی گشوده میشود که درگاه تمامی عناصر فضایی اندرون به آن باز میشوند. کانون اندرون، یک پنجدری زیباست؛ دو گوشواره در سمتهای شمال و جنوب دارد. تنها نظرگاه مهم و مستقیم به باغ و آبگیر عمارت، همین پنجدری است. بخش خدماتی و تأسیساتی در جنوبشرق کالبد کوشک قرار دارند؛ شامل آشپزخانهای درمیان و آبریزگاه و حمام در دوسمت است و از طریق دهلیزی از بخش بیرونی جدا شده است. علیرغم ساختار درونگرای عمارت، در تمامی جبههها، بازشوهای متعددی به باغ و فضای سبز گشوده میشود تا همزمان چشمانداز آن نیز مورد استفاده قرار گیرد.
![IMG_20240816_194801_237[1]_result](https://dafineh.ir/wp-content/uploads/2025/11/IMG_20240816_194801_2371_result.webp)


![IMG_2051[1]_result](https://dafineh.ir/wp-content/uploads/2025/11/IMG_20511_result.webp)
آرایههای این عمارت از رسمی پیروی میکنند که در اواخر دورۀ قاجاری و پهلوی اول معمول بود؛ بنابراین ترکیبی است شگفتانگیز از هنر ایرانی و غیرایرانی. استفاده از چفدِ[۱] کلیل[۲]،توجه به معماری ایرانی را بهخوبی نشان میدهد. در پرداخت عمارت، تأکید ویژهای بر آرایههای گچی برجسته شده است؛ اجرا در زمینههای رنگی، جلوهای خاص به آنها بخشیده است. اُرسیهای بازشوها و هورنوها[۳]، از شیوههای معماری ایرانی پیروی میکنند. ضربآهنگ ملایم آرایهها، در حوضخانۀ مرکزی رنگی دیگر مییابد و درگنبدخانه به اوج میرسد. ستونها، ستوننمای جرزها و قابآیینهای که درمیان گرفتهاند، صورت و اجرایی اروپایی دارند. نمای تاق صفهها، سیمایی مکرر از گچبری در ترکیبی از ششضلعیها و اختریهای ششپر است و هیأتی غیرایرانی عرضه میکند. نمای فوقانی اِسپر صفهها با آرایهای گچی و اروپایی آراسته شده است. پای تاق «کُلمبو[۴]»، بهجای رسمیبندی و یزدیبندیهای معمول، با آرایش مقرنس در پاکار تاق و در بالاتر باتاقنماهایی صرفاً تزئینی، جایگزین شده است؛ اما همچنان یادگار پاباریک[۵]، شاپرکی[۶] و سنبوسه[۷] را در خود نگه داشتهاند. در نقطۀ تلاقی و پیشانی تاقنماها، با اجرای گلدان و گلهای آویزان،آرایهها دوباره به شیوههای غیرایرانی سیر کردهاند. شمسۀ گنبدخانه و شعاعهای خورشیدی آن نیز با طرح دالبری که آشکارا اروپایی است، جایگزین شده. ساختار بیرونی هورنو (کلافرنگی)، بازگشتی شکوهمند به معماری ایرانی دارد؛ آیینهکاریهای نغزِ شمسۀ
[۱].قوس.
[۲].از انواع پوششها با ارتفاع کم. این چفد ازجمله نمونههای «آمودی/ آرایهای» بهحساب میآید و غیرباربر است.
[۳]. هور+نور= نور خورشید. روزن بالای گنبد.
[۴]. پوششی شبیه به گنبد که گوشهسازی ندارد.
[۵].چهارضلعیهای انتهایی که به پاتاق منتهی میشوند.
[۶].چهارضلعیهای منحنیالاضلاع در منطقه انتقالی (تبدیل مکعب به سطح مدور) گنبدخانهها.
[۷].مثلثهای منحنیالاضلاع در گنبد که فرم نهایی را در سطح چهارگوش به دایره نزدیک میکند.
پوشش و تاقنماهای اُرسیپوش، این رجعت را به جشن نشستهاند. شمسهای که در گنبدخانه حذف شده بود، با ورود نور از شیشههای رنگی اُرسیها و شکست آن توسط آیینهها، احیاء شده است. این شکست نور، روشنایی گنبدخانه را در روز، وجهی قدسی میبخشد و انعکاس آنها در حوض، بازی نور و رنگ را جلوهای ویژه میدهد.